مطالعات نظری هنر
نسبت سنّت و صنعت در قرآن و عرفان (تأملی در مبانی نظری صناعت در تمدن اسلامی)
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استاد گروه مطالعات عالی هنر دانشگاه تهران.
چکیده
در تاریخ فرهنگ ایرانی اسلامی، سه اصطلاح در بردارندة مفهوم هنر بوده و هست: هنر، فن و صناعت.
هنر یک اصطلاح بسیار دیرپای اوستایی است که قدمتی به تاریخ اوستا در این سرزمین دارد یعنی چیزی بیش از سه هزار سال. اما دو اصطلاح دیگر یعنی فن و صناعت اولاً بالاصاله عربی هستند و ثانیاً ترجمه یک اصطلاح یونانی هستند:Techne همان واژه‌ای که ریشة یونانی technique امروزی است.
از میان این سه اصطلاح، کلمة صناعت کاربرد قرآنی نیز دارد آن دو خیر. هنر که نمی‌توانست در قرآن مورد استفاده قرار گیرد چون از زبان اوستایی ِدین دبیره بود(گرچه اصطلاحاتی با ریشه فارسی در قرآن موجود است همچون فردوس، دین، سرابیل، برزخ و.....) و فن نیز گرچه اصطلاحی عربی است اما در قرآن کاربردی نداردلیک چنان که گفتیم صناعت در چند آیه قرآن، مورد استفاده قرار گرفته است.
این مقاله با روش تحلیلی تفسیری، مفهوم صناعت در قرآن را مورد واکاوی قرار داده و به ویژه نسبت آن با سنّت و امر را مورد توجه قرار داده است. دو مفهوم بنیادینی که نسبت هستی را با خالق و پروردگار آن تبیین و تعیین می‌کنند. امر، اراده الهی است در ظهور خالقیت حق و سنت، قانون مستمر و مستدام جاری در خلقت،که بیان ربانیت یا پروردگاریِ حق در هستی است. این مقاله به ویژه با تحقیق در آرای شیخِ اکبر عرفان اسلامی، یعنی محیی‌الدین ابن عربی، نسبت این دو مفهوم را با صناعت روشن می‌سازد آنجا که شیخ اکبر در فتوحات و در تبیین حقیقت عالم از نسبت صنعت و سنت چنین می‌گوید: بالصنعة ظهر الحق فی الوجود. از دیدگاه ابن عربی، صنعت، ظهور سنت و امر الهی در عالم است.
این معنا در جهان هنر، بسیار آشناست. هنر، ظهور ایده در فرم است (فرم به معنای مصطلح هنری آن و نه الزاماً فلسفی) یا ظهور معنای مکنون در قالب محسوس. و این همان تعبیر یکی از بزرگ‌ترین مفسران ابن‌عربی یعنی سید حیدرآملی در جامع الاسرار و منبع الانواراست: فانّ الخیال ینزل المعانی العقلیّة فی القوالب الحسّیّة(جامع الأسرار و منبع الأنوار :490) بنابراین در مقاله مفهوم هنری صناعت در تمدن اسلامی نیز مورد توجّه بوده است مفهومی که به صناعت در این فرهنگ، مفهوم جدید و تازه‌ای می‌بخشد یا به یک عبارت مفهوم تازه‌ای را از بطن آن کشف می‌کند.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
The relationship between Tradition and Manufacture(الصناعه) in the Qur'an and Islamic mysticism (Reflection on the theoretical foundations of Manufacture in Islamic civilization)
نویسنده [English]
- Hasan Bolkhari Ghahi
چکیده [English]
There are three terms for art in Iranian Islamic culture: Art(هونر), Manufacture(الصناعه) and technique (فن) . Of these three terms, the word Hunar is completely Iranian and has Avesta roots. But the two another terms Manufacture(الصناعه) and technique (فن) are completely Arabic, and in fact they are translation of the Greek word Techne.
The word الصناعه is the only word used for art in the Qur'an. In some verses of the Quran, this word expresses divine action. For Example in (Naml 88)وَتَرَى: الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ (And you will see the mountains which you think to be firm pass by like clouds. (Such is the) making of Allah, who has created everything well. He is Aware of the things you do.) And in other verses, it is an action that God teaches to man like وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ (We taught him the craft of making (AL-ANBIYA 80) or فَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنَا وَوَحْیِنَا (We said to him: 'Make the Ark under Our Eye, and Our Revelation, AL-MUMENOON 27) Therefore, in the Qur'an, الصناعه refers to Making.
But in the Quran, there is another fundamental word Tradition(السنۀ) that expresses the eternal law in the world. This word has an important relationship with the command( الامر ) which is the emergence of divine creation. In the Qur'an, there is a relationship between Tradition and Manufacture .This meaning also appears in Islamic mysticism, especially in the opinions of Ibn Arabi. He believes that God appears in the world through Manufacture. (بالصنعة ظهر الحق فی الوجود)
This article has investigated and researched the relationship between Tradition and Manufacture with an interpretive analytical method. This research shows that there is a clear relationship between tradition and Manufacture in the Qur'an and Islamic mysticism.
کلیدواژه‌ها [English]
- Quran
- Art
- Tradition
- Manufacture
- Islamic mysticism